Bilindiği üzere Allahü Teala'nın dinen mükellef kıldığı yani kendilerine bazı vazifeler yüklediği,onlara doğru ve yanlışı beyan edip doğruyu yaptıkları taktirde Cenneti vadettiği;yanlışa düştğkleri taktirde de cehennem ile azap edeceğini bildirdiği iki taife vardır.Bunlar insanlar ve cinlerdir.

İnsanlar ve cinlerin mükellef tutulması ise onlara akıl ve irade-i cüziyye verilmesinden dolayıdır.Akıl ve irade-i cüziyyesi olmayanlar dinen mükellef değildirler.
İşte bu akıl ve iradeleri sayesinde insanlar ve cinler doğruyu yada yanlışı tercih edebilme imkanına sahiptirler.Doğru ve yanlışı tercih edebilme imkanıyla birlikte birde doğru ve yanlışın her ikisine de müsait olan istita'at ve kudret de kendilerine bahşedilmiştir ki,bu istita'at ve kudret her iki tercih için müsavidir.Yani insan aklı ve iradesiyle dilerse iyiyi terc,h ederek ve yaarak cennete;isterse de kötüyü tercih ederek ve yaparak neticesinde cehenneme gider.Yine Cenabı Hak yi ve kötünün ne olduğunu da göndermiş olduğu kitaplar ve Peygamberler vesilesiyle beyan buyurmuştur.

Tüm bunlardan dolayı akıllı ve şuurlu her insanın,imtihan için gönderildiği bu dünya hayatında,maddi ve manevi gidişatını kontrol etmesi,zaman zaman "acaba doğru yoldamıyım yoksa yannlışlara mı saplanmışım",diye tefekkür etmesi ,bu tefekkürünün neticesinde haline-ahvaline çeki düzen vererek Allahın razı olduğu şekilde iman ve salih amellere yapışması icap etmektedir.

İşte bu islam alimlerimiz "Muhasebe" ismini vermişlerdir.Muhasebe "hesaba çekmek"demektir ki başkası tarafından da yapılabilir;kendi kendine de yapılabilir.Ahiret günü Cenabı Hak tüm akıl sahiplerini hesaba çekecektir.Ancak akıllı insan ,o büyük hesap günü gelmeden kendi kendini hesaba çekebilen ve buna göre hayatını tanzim eden insandır.

Bu hususla alakalı olarak Hşr suresinde şöyle buyruluyor.
"Ey İman edenler ,Allah'a itatsızlıktan sakının.Herkes yarın için ne hazrladığına bir baksın.Allaha itatsizlikten sakının.Şüphesiz Allah yaptıklarınızdan tamamen haberdardır.Allah'ı unutan ,bu yüzden Allah'ın da kendilerini unuttuğu kimseler gibi olmayın .İşte onlar getçekten yoldan çıkmışlardır.Cehennemlikler cennetliklerle bir değildir.Muratlarına erecek olanlar ancak cennet ehlidir."

Peygamber (s.a.v.)efendimiz'de bir hadisi şeriflrinde şöyle buyurmuşlardır. "Akıllı kimse nefsini hesaba çeken ve ölümden sonrası için çalışan kimsedir".(1)Hz.Ömer (r.a.) Efendimiz de "Hesaba çekilmezden evvel kendinizi hesaba çekiniz ,ameller tartılmadan evvel kendi kendinizi tartınız" buyurmuşlardır.(2)

imamı Rabbani Ahmedi Farukusserhendi (K.S) mektubatı şerifesinde bu hususu günlük ve gecelik muhasebe ismiyle izah etmiş ve şöyle buyurmuştur:

"Büyüklerden bir toplululk muhasebe yolunu tercih etmişler ve her gece uyumadan az önce o günkü amellerini,sözlerini,hareketlerini tafsilatıyla mutaala ve tetkık etmişlerdir.bu tetkıkleri neticesinde kusurlarından dolayı Allahtan af dileyip tazarru ve iltica ile bu kusurlarını telafi etmeye çalışmış;Allhın rızasına uyan her salih amel için de Allaha hamd ve şükürde bulunmuşlardır.Bununla birlikte bu salih amellere muvaffakiyetlerini de Allah'tan bilip ona havale etmişlerdir. Hatta Muhyiddini A'rabi (K.S) bu mevzuda :"Ben muhasebe hususunda biraz daha ziyade yaparak niyetlerimi ve düşündüklerimi dahi hesaba çektim "demişlerdir.(3)

İmamı Rabbani Hz.mektubun devamında Hz.Ali (k.V)'den rivayet edilen bir hadisi şerife dikkatleri çekmişlerdir.Bu rivayete göre Peygambr (s.a.v.) Hz.Ali ve Hz. Fatıma'ya şöyle buyurmuşlardır:

"Her gece uyumak için hazırlık yaptığınızda 33 defa Elhamdilillah,33 defa Sübhanellah ,33 defa da Allahü Ekber dersiniz"

İmamı Rabbani Hz.Bu hadisi şerifi hatırlatıp şöyle devam etmişlerdir:"Bu fakire göre,Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'den sabit olduğu şekliyle ,her gece uyumadan az önce yüz defa tesbih,tahmid ve tekbir okumak, bu muhasebeyi yapmak manasına gelir.Zira kişi tevbenin anahtarı olan "Subhanellah" kelimesini tekrar ederek taksiratından ve günahlarından dolayı özür beyan eder.."Elhamdülillah" kelimesinin tekrarı ile salih amellere muvaffak kılınma niğmetinin ve diğer nimetlerin şükrünü eda etmiş olur."Allahü Ekber" kelimesi ise,yapılan bu istiğfar ve hamdin ,Cenabı Hakka layık olmadığına ,Allahü Tealanaın bunlardan ali ve yüce olduğuna işarettir.Zira kulun özür ve beyanları ve istiğfarları dahi yine istiğfara muhtaçtır.

(1) Sünen-i Tirmizi 4,s.638
(2)İbni Kesir Tefsiri,cild,1 s. 47
(3)Mektubat-ı İmamı Rabbani,cild1,m.309